सरकारमा
बाँदरहरूको आफ्नो देश हुँदैन
बाँदरहरूको निश्चित भेष हुँदैन
छेपारा जस्ता मौसमी रंग बदल्ने
बाँदरहरूको स्थायी परिवेश हुँदैन…’
सरकार विरोधी मोर्चामा आवद्ध दलहरूलाई कटाक्ष गर्दै गायिका एवं राष्ट्रिय सभा सदस्य कोमल वली कविता सुनाउँछिन् ।
सडकमा
सत्तारुढ दलका कार्यकर्ताहरू विपक्षी नेतालाई जिल्याउन बाँदरको मुकुन्डो लगाएर चटक देखाउँछन् ।
समाजमा
कतै बाली खायो भनेर ढुंगामुढा गरिन्छ, कहीं घाँटीमा साङ्लो बाँधेर सर्कस देखाउन लगाइन्छ । कहिले हातखुट्टा बाँधेर निर्ममतापूर्वक घिसारिन्छ त कहिले झुन्ड्याएर तड्पाई-तड्पाई मारिन्छ
उखान, चुट्किला, कथा, कविता, कार्टुनमा बाँदरलाई तुच्छताको बिम्ब बनाइएको छ । यो धर्तीमा बाँदर नै त्यो प्राणी होला, जसलाई मान्छेले सबभन्दा बढी हेलाहोचो गर्छ ।
कतै बाली खायो भनेर ढुंगामुढा गरिन्छ, कहीं घाँटीमा साङ्लो बाँधेर सर्कस देखाउन लगाइन्छ । कहिले झुन्ड्याएर तड्पाई-तड्पाई मारिन्छ त कहिले हात-खुट्टा बाँधेर निर्ममतापूर्वक घिसारिन्छ ।
मान्छेले यो अबोध प्राणीलाई किन यतिविघ्न खेदो गर्छ ? मनोविज्ञहरू भन्छन्, ‘आफूलाई फाइदा नदिने वा आफ्नो स्वार्थसँग नजोडिएका प्राणीलाई मान्छेले रुचाउँदैन । दूध र मल नपाउने हो भने मान्छेले गाईलाई पनि बाँकी राख्दैनथ्यो ।’
मान्छेले बाँदरको पनि फाइदा-बेफाइदाको लेखाजोखा गरेको छ । र, यसलाई ‘बेकामे’ प्राणीको कोटिमा राखेको छ । त्यही कारण बाँदरप्रति मान्छे क्रूर बनेको देखिन्छ ।
यो जगतमा बाँदरको अस्तित्व मेटिए के होला ? बाँदरको विषयमा विद्यावारिधि गरेका मुकेशकुमार चालिसे भन्छन्, ‘प्रकृति र जीव-जगतको सन्तुलन बिग्रन्छ ।’
उनका अनुसार, वनजंगलको विविधीकरणमा बाँदरको ठूलो योगदान छ । उसले एक ठाउँमा पाकेको बीउ खाएर अर्को ठाउँमा दिसा गर्छ । बाँदरको दिसामा बीउ उम्रन्छ । डा. चालिसेले आफ्नो अध्ययनमा के पाएका छन् भने बाँदरको दिसाबाट उम्रेका बिरुवा राम्ररी सप्रन्छन् । उनी भन्छन्, ‘सदियौंदेखि यही प्रक्रियाबाट वनजंगलमा अनेकथरी रूखबिरुवा हराभरा भएको छ ।’
उनका अनुसार, मान्छेको सबभन्दा नजिकको प्रजाति पनि हो, बाँदर । त्यसैले मान्छेले निहित स्वार्थका लागि बाँदरलाई ‘गिनी पिग’ बनाएको छ । कुनै रोग विरुद्ध खोप तयार भएपछि सबभन्दा पहिला बाँदरमा परीक्षण गरिन्छ । ‘औषधिदेखि खोपसम्म शुरूमा बाँदरमा प्रयोग गरिन्छ’ डा. चालिसे भन्छन्, ‘यसरी मान्छेको जीवनरक्षामा पनि बाँदरको ठूलो योगदान छ ।’
यति गुन लगाउँदा-लगाउँदै पनि मान्छे किन बाँदरप्रति वैरभाव राख्छ ? ‘नजिकका दाजुभाइ, नातागोता, छिमेकीसँग त शत्रुता साध्ने मान्छेले बाँदरलाई किन बाँकी राख्छ Û’ डा. चालिसे मानव मनोविज्ञान केलाउँछन्, ‘बाँदर सबभन्दा नजिकको प्रजाति र आफूसँग मिल्दोजुल्दो भएकाले पनि मान्छेले बढी रिस गर्छ ।’
बाँदरको हुलियादेखि हाउभाउसम्म नरुचाउनुलाई मान्छेको सृष्टिमा नभई दृष्टिमा भएको दोष ठान्छन्, उनी । ‘बाँदर स्वभावैले उत्सुक र चञ्चल हुन्छ । उसलाई हरेक कुरामा कौतूहल हुन्छ । त्यही भएर जे भेट्दा पनि कोट्याउँछ, मान्छेको बालबच्चाले जस्तै’ चालिसे भन्छन्, ‘खराब भएर होइन, नैसर्गिक स्वभावले त्यसो गरेको हो ।’
बाँदर समाज र जोगी समूह
मान्छेले बाँदरलाई गिज्याउँछ, तर्साउँछ, झटारो हान्छ, लखेट्छ । मानौं, उनीहरूलाई डर लाग्दैन, दुःख लाग्दैन, पीडा हुँदैन । ‘जबकि, बाँदरमा मानिसमा जस्तै संवेदना हुन्छ । हाम्रै जस्तो मन र भावना हुन्छ’ डा. चालिसे भन्छन्, ‘सन्तानको मृत्युमा पीडाबोध गर्छन्, शोक मनाउँछन् ।’
उनका अनुसार, एकपटक थापाथलीको सडकमा बाँदरको हूल ओर्लियो । यातायात नै ठप्प पार्ने गरी एकत्रित भए । त्यहाँ बाँदरको बच्चा मरेको रहेछ । डा. चालिसे भन्छन्, ‘बाँदरहरू त्यति धेरै संवेदनशील हुन्छन् ।’
उनका अनुसार, बाँदरहरूको आफ्नो परिवार, समूह र समाज हुन्छ । आफ्नै किसिमको जीवनचक्रमा बाँधिएका उनीहरूलाई मान्छेलाई जस्तै दुःख र अभाव हुन्छ । भोक र रोगसँग जुधिरहेका हुन्छन् । उनीहरू पनि सन्तान हुर्काउने बाध्यतामा हुन्छन् । शहरका मठ-मन्दिर आसपास उनीहरूले आश्रयस्थल बनाउँछन् । मठ-मन्दिरमा चढाइने फलफूल, प्रसाद आदिले भोक मेट्छन् ।
डा. चालिसेका अनुसार, बाँदरका बच्चाहरू खान र खेल्नमा मग्न हुन्छन् । किशोर चरणका बाँदरहरू एकअर्कालाई जिस्क्याउने, तर्साउने, झुक्याउने गर्छन् । तन्नेरी बाँदरहरू फुइँ गर्ने खालका हुन्छन् । तिनीहरूमा आफूलाई तगडा देखाउने प्रवृत्ति हुन्छ । अर्को समूहका पोथी बाँदरलाई आकषिर्त गर्न अनेक हर्कत गर्छन् । पोथीको खोजीमा आफ्नो समूहबाट छुट्टएिर भौंतारिन्छन् पनि ।
युवा उमेरका पोथी बाँदरहरूमा भने जिम्मेवारीबोध हुन्छ । उनीहरू आफ्ना भाइ-बहिनीलाई स्याहारसुसार गर्ने, ख्वाउने आदि गर्छन् । पाका बाँदरहरू चाहिं संयमित हुन्छन् । उनीहरूले सबैको रेखदेख र न्याय-निसाफ गर्छन् ।
बाँदरहरूमा सामूहिकताको भावना पनि हुन्छ’ चालिसे भन्छन्, ‘समस्या परेको बेला एकअर्कालाई साथ दिन्छन् । एउटालाई संकटबाट निकाल्न अर्कोले जोखिम पनि मोल्छ ।’
बाँदरहरू हाडनातामा यौन सम्बन्ध राख्दैनन् । त्यसो गर्नेलाई समूहबाट लखेटिन्छ । ‘कुनै-कुनै बाँदर एक्लै घुमिरहेको देखिन्छ नि’ डा. चालिसे भन्छन्, ‘त्यो बदमासी गरेर समूहबाट लखेटिएको बाँदर हो ।’
रिसाहा र झगडालु बाँदर पनि समूहमा टिक्दैन । त्यसरी एक्लिएका
बाँदरको यौन जीवन
बाँदरहरू जथाभावी गर्छन् भन्ने धारणा गलत छ । बाँदर प्रकृतिको सिद्धान्त अनुरूप चल्ने प्राणी हो । बैंसालु उमेरमा पुगेका बाँदरहरू अर्कै समूहको जोडी खोज्छन् । यसका लागि आफूलाई बलियो, तगडा देखाउने क्रियाकलाप गर्छन् ।
पोथी बाँदरको मासिक स्राव हुन्छ’ अध्येता डा. चालिसे भन्छन्, ‘त्यो बेला भाले बाँदर आकषिर्त हुन्छन् । पोथी फकाउन भालेले सुमसुम्याउने, चुम्बन गर्ने, जुम्रा हेरिदिने गर्छ । त्यसरी फकाई-फुल्याई यौनका लागि उत्तेजित बनाउँछन् । गर्भाधान भने निश्चित ऋतुमा मात्र हुन्छ ।’
बलियो बाँदरले धेरै यौन सम्बन्ध बनाउँछ । आफ्नो सम्बन्ध भएको पोथी अन्यसँग लहसिएको मन पराउँदैन ।
बाँदरले सामान्यतः वर्षमा एक पटक, एउटा बच्चा जन्माउँछ । कहिलेकाहीं जुम्ल्याहा पनि जन्माउँछ । जुम्ल्याहा हुर्काउन दिदीहरूले आमालाई सघाउने डा. चालिसे बताउँछन् ।
बाँदरको खराब जीवनशैली
अहिले शहरी क्षेत्रका बाँदरहरू खराब जीवनशैलीबाट गुज्रिरहेका छन् । शहरका बाँदरहरू मान्छेले दिने तयारी खानेकुरा (जंकफूड)मा निर्भर भएका छन् । यसले गर्दा बाँदरहरू थरीथरी रोगले ग्रसित हुँदै गएको डा. चालिसे बताउँछन् ।
बाँदरको औसत आयु २० वर्ष हो’ डा. चालिसे भन्छन्, ‘तर, अहिले १०-१२ वर्षसम्म मात्र बाँचिरहेका छन् ।’
बाँदर सर्वहारी प्राणी हो, सागपातदेखि कीराफट्याङ्ग्रासम्म खान्छ । डा. चालिसेका अनुसार प्राकृतिक खानामा अभ्यस्त बाँदरहरू भने प्रोटिनयुक्त आहारा खोज्छन् । उनका अनुसार, नेपालमा मूलतः तीन प्रजातिका बाँदर छन्- रातो, पहरे र लंगुर । विश्वमा भने
मान्छेको स्वार्थमा बाँदर प्रयोग
मान्छेले बाँदरलाई सदियौंदेखि आफ्नो स्वार्थमा प्रयोग गर्दै आएको छ । आफ्नो पेट भर्न बाँदरको सर्कस देखाउनेदेखि जोखिमपूर्ण कामहरूमा लगाउनेसम्मका काम मान्छेबाट हुँदै आएको छ । अमेरिकीहरूले सन् १९४९ मा अल्बर्ट द्वितीय नामको बाँदरलाई अन्तरिक्षमा पनि पठाएका थिए । १३४ किलोमिटरको उँचाइमा उसको मृत्यु भयो ।
ललितपुरका प्रवेशमान श्रेष्ठले ‘बायोमेडिकल अध्ययन’का लागि निर्यात गर्न ४०० वटा रातो बाँदर पालेका थिए
त्यस्तै, अमेरिका र चीनका वैज्ञानिकहरूले मान्छेको अंग प्रत्यारोपणको लागि मान्छे र बाँदरको कोषिका मिलाएर भ्रूण तयार पार्न खोजेका थिए । त्यसअघि रूसका वैज्ञानिकहरूले मान्छे र चिम्पान्जीको अंग मिलाएर ठिमाहा जीव बनाउने प्रयास गरेका थिए
नेपालबाट बाँदर निर्यात गर्ने असफल प्रयास
नेपालमा पनि ‘बायोमेडिकल अध्ययन’का लागि बाँदर निर्यात गर्ने पहल भएको थियो । मानव शरीरमा लाग्ने संक्रामक रोगहरूबारे अनुसन्धान प्रयोगशालमा बाँदर प्रयोग गरिन्छ । सोही प्रयोजनका लागि विदेश निर्यात गर्न ललितपुरका प्रवेशमान श्रेष्ठले ४०० वटा रातो बाँदर पालेका थिए ।
ती बाँदरबाट बच्चा उत्पादन गरेर विदेश निर्यात गर्ने उनको योजना थियो । त्यसका लागि मेरिकाको ‘साउथ वेस्ट फाउन्डेसन फर बायोमेडिकल रिसर्च सेन्टर’ सँग सम्झौता पनि भइसकेको थियो । तर, कानूनी अड्चनको कारण श्रेष्ठले निर्यात गर्न सकेनन् । रातो बाँदर साइटिस महासन्धिको अनुसूची-२ मा सूचीकृत वन्यजन्तु हो । यो सूचीका वन्यजन्तु ओसारपसार गर्न पाइँदैन ।
अन्ततः श्रेष्ठले ती बाँदरहरूलाई नागार्जुन लगायत जंगलमा छाडिदिएका थिए । त्यसबेला नेपालमै प्रयोगशाला स्थापना गरेर चिकित्सा विज्ञानमा बाँदर उपयोग गर्ने पहल लिएका डा. चालिसेहरू पनि त्यसमा असफल भए । एउटा अमेरिकी संस्थाका प्रतिनिधिहरूलाई बोलाएर प्रयोगशाला स्थापना गर्ने एक तहको सहमति पनि गरेको तर, पछि योजनाअनुसार काम अगाडि बढ्न नसकेको उनले बताए ।
बाँदर पालेर तिनका सन्तानलाई चिकित्सा विज्ञानमा उपयोग गर्न मज्जाले सकिन्छ’ डा. चालिसे भन्छन्, ‘सार्स, एड्स, अहिलेको कोरोना जस्ता अनेकन् संक्रामक रोगबारे अध्ययन-अनुसन्धान र खोप एवं औषधि आविष्कारका लागि बाँदर उपयोग गर्न सकिन्छ ।’
२६० प्रजातिका बाँदर संरक्षित छन् ।
बाँदरहरूको अर्कै ‘ग्याङ’ बन्छ । त्यस्तो ग्याङलाई चालिसेले ‘जोगी समूह’ नामकरण गरेका छन् ।
धर्तीमा बाँच्ने र रमाउने अधिकार मानिसलाई जत्ति नै छ, बाँदरलाई पनि । करीब पाँच करोड वर्ष अघिबाट यो धर्तीमा अस्तित्व रहेका बाँदरहरू प्रकृतिमा विचरण गर्छन् । प्रकृतिले दिएको खाएर बाँच्छन् ।
पुर्व अध्यक्ष जेसि हेमन्त बरालले
बुद्धशान्ति वडा नं २ स्थित गोपाल डाँडा आसपासका क्षेत्रमा हात्ती गाउँ प्रवेश गर्दा हात्तीले भन्दा धेरै बिगार हात्ती खेदाउने नाममा हात्ती खेदाउने मान्छेले धेरै बिगार गर्ने गरेको स्थानिय विष्णु पौडेल गुनासो गर्नुहुन्छ ।
केही दिन यता बुद्धशान्ति गाउँपालिकामा हात्ति खेदाउने निउँमा गाउँमा पसेर गोठमा बाँधेको पशुचौपाय नै फुकाएर लैजान थालेका छन,। 
भैंसी हराएको २ दिन पछि पुन हात्ती खेदाउन हिडेका केही अपरिचित व्याक्तिले गोपाल डाँडाकी ८१ वर्षकी भगिरथा ढकाल वृद्धआमाको कानमा र नाकमा लगाएको सुन समेत चोरेर भागेपछि वृद्धआमालेे कराउन थाले पछि स्थानिय त्यहाँ पुग्दा आमाको कान र नाकमा लगाएको सुन चोरेर चोरहरू भागि सकेका रहेछन स्थानिय यसोदा आचार्य बताउनु हुन्छ। 
रात पर्न नपाउँदै बुद्धशान्तिका विभिन्न ठाउँहरूमा हात्ती खेदाउने निउँमा गाउँमा परेस बारिमा रोपेको आलु खनेर लाने केराका घरि काटेर लाने सुपारि झारेर लाने बालिनानि भाँचेर टेकेर नष्ट गर्ने घर वरपर राखिएका भाडा बटुका लैजाने फुटाएर छाड्ने निर्माण हुँदै गरेको घरमा राखिएको समान हरू चोरि गर्ने पसल फुटाउने चोरि गर्ने राति राति हल्ला गरेर स्थानियमा त्रास फैलाउने जस्ता विभिन्न खाले गतिबिधि गरेर जाने गरेको स्थानिय हरू बताउनु हुन्छ ।
यस्ता खाले गतिविधि बढ्दै गएको भन्दै केही समय अघिनै केहि स्थानियहरूको गुनासो बुधबारे प्रहरी चौकि साथै पालिकामा गुनासो गएपछि गाउँपालिकाले बुधबारे ईलाका प्रहरी कार्यलयको सहयोगमा यस्ता खाले गतिविधि नगर्न सुचना नै बनाएर माईकिङ समेत गरि रहेको पाईएको छ ,। 
देशको उच्च पहाडी तथा हिमाली भू-भागका थोरै स्थानहरूमा हल्का हिमपातको सम्भावना रहेको छ । आज राति देशको पहाडी भू-भागमा आंशिक देखि साधरणतया बदली रही बाँकी भू-भागमा आंशिक देखि मौसम मुख्यतया सफा नै रहनेछ कोशी, गण्डकी, कर्णाली र सुदूरपश्चिम प्रदेशको पहाडी भू-भागका एक-दुई स्थानमा छिटपुट देखि हल्का वर्षाको सम्भावना छ ।
यस्तै देशका उच्च पहाडी तथा हिमाली भू-भागको थोरै स्थानहरूमा हल्का हिमपातको सम्भावना छ ।
शुक्रवार खानेपानी सरसफाई डिभिजन कार्यलयका झापाका प्रमुख विकास काफ्ले लगायतको टोलिले अनुगमन गरेको हो ।
अनुगमनका क्रममा खानेपानी तथा सरसफाई डिभिजन कार्यलयका प्रमुख विकास काफ्लेले यस आर्थिक वर्षमा संघिय सरकार बाट खानेपानि पुनर्स्थापना अन्तरगत ११ लाख ५० हजार साथै प्रदेश सरकार बाट ५ लाखको लगानिमा निर्माण भईरहेको काम सम्पन्न गर्न लागत अनुमान को हिसाब र कामको हिसाबले त्यो बजेटले नपुग्ने भएकाले थप बजेट माग गर्नु पर्ने बताउनु भयो ।
बुद्धशान्ति गाउँपालिका वडा नं १ भोटेटार उत्तर रोङ गाउँपालिका वडा नं ४ ओढारे स्थित बिरिङ खोलाको साइडमा निर्माण हुँदै गरेको खानेपानी फिल्टर साथै सोचजम ट्याङकी निर्माण सम्पन्न गर्न करिब १ करोड लागत खर्च हुने भएकाले क्रमागत रूपमा काम गर्दै जाने संस्थाका अध्यक्ष धुर्व कुमार ओलिले बताउनु भयो ।
मंशिरको पहिलो हप्तावाट सुरू गरिएको निर्माणको ८०% काम सकिएको भएपनि यसै वर्ष आर्थिक वर्षमा बजेट निकासा गर्ने गरि सम्पुर्ण काम भने फागुन भरमा सम्पन्न गर्ने बुधबारे साना शहरि खानेपानि सरसफाई उपभोक्ता समितिका उपाध्यक्ष चन्द्र कोईरालाले बताउनु भयो ,
उहाँले भन्नू भयो,खानेपानि डिभिजन कार्यलय प्रदेश सरकार समन्वय र सहकार्यमा आर्थिक बर्षमा बजेट निकासा हुने गरि सम्पवोल्ल बाट ६०० मिटर खानेपानि पाईपलाईन जडान गरि भोटेटार पाईप लाईनमा जडान गरि काम सम्पन्न गर्दा बुद्धशान्ति गाउँपालिकाका ५ हजार भन्दा माथि घर परिवारलाई खानेपानि बाट ठूलो राहत हुने बताउनु भयो, यसरी खानेपानि सन्चालन गर्न सक्दा मासिक विद्युत खपत कम हुने साथै इन्धन खपत कम हुँदै जाने हो भने खानेपानिको महसुलको विसयमा उपभोक्ता बाट आएको केही गुनासाहरू लाई मध्यनजर गर्दै केही समय पछि अवस्थालाई महसुल समेत घटाउन सकिने बताउनु भयो ।
शुक्रवार गरिएको अनुगमनमा खानेपानी तथा सरसफाई डिभिजन कार्यलय झापाका प्रमुख विकास काफ्ले खानेपानि डिभिजन कार्यलयका इन्जिनियर रोजेन जोसि बुधबारे साना शहरी खानेपानिका उपभोक्ता समितिका अध्यक्ष धुर्व कुमार ओली, संस्थाका उपाध्यक्ष चन्द्र कोईराला संस्थाका सचिव पुर्ण सन्जेल नेपाली काँग्रेस पाटी प्रतिनिधि चक्र शेर्मा, खगेन्द्र मैनालि,राष्ट्रिय स्वतन्त्र पाटी प्रतिनिधी सेखर भट्टराई,बर्खा स्मृति प्रतिष्ठानका अध्यक्ष मदन प्रसाईं,अन्य पाटिका प्रतिनिधी स्थानिय समाज सेवि जनप्रतिनिधी लगायको उपस्थितिमा अनुगमन गरिएको संस्थाका व्यवस्थापक पुष्प न्यौपानेले जानकारि दिनु भयो ।
